Wanneer we te maken krijgen met stress, gevaar of traumatische ervaringen, reageert ons zenuwstelsel instinctief om ons te beschermen. Dit zijn automatische reacties van ons lichaam en brein, bedoeld om ons zo goed mogelijk door een bedreigende situatie heen te helpen.
In de psychologie zijn vier primaire overlevingsstrategieën geïdentificeerd:
vechten
vluchten
verlammen (bevriezen)
vrede bewaren (fawning)
Hoewel deze strategieën helpend zijn als korte termijn oplossingen (zo zijn ze ook initieel bedoeld: als er acuut gevaar is), kunnen ze op de lange termijn problematisch worden. Als je in je jeugd herhaaldelijk stressvolle of traumatische situaties hebt ervaren, is de kans groot dat je onbewust een voorkeursstrategie hebt ontwikkeld, die onbewust geactiveerd wordt. Zelfs in situaties die objectief gezien niet (meer) bedreigend zijn. Zo heb je bijvoorbeeld het gevoel dat je ‘altijd aan staat’, of dat het beter is om je terug te trekken. Dit kan je relaties, werk en zelfbeeld sterk beïnvloeden. Een kort overzicht:
Vechten
Het woord vechten geeft al aan dat je de confrontatie aangaat. Deze strategie wordt geactiveerd wanneer je gevaar ervaart en instinctief de dreiging probeert te overwinnen. Dit kan fysiek of verbaal zijn, maar ook op een subtielere manier, zoals een voortdurende drang naar controle en macht.
Wanneer je opgroeit in een omgeving waar het nodig was om voor jezelf op te komen of om je stem te doen laten gelden. Je hebt dan geleerd om assertief te zijn, misschien moest je wel ‘de strijd aan’ tegen oudere broers of zussen en heb je het gevoel ontwikkeld dat je jezelf moet overschreeuwen om te laten zien dat je er ook bent! Of misschien was je wel de oudste in het gezin en droeg je verantwoordelijkheden niet passend bij jouw leeftijd van toen, nam je de zorg voor de overige kinderen en zorgde je dat er naar je geluisterd werd door je autoritair op te stellen en boos te worden als er niet geluisterd werd.
In het dagelijks leven, als volwassene, zoek je graag de confrontatie op, heb je de drang om gelijk te hebben en wil je controle houden. Daar werk je hard voor. Er is een overtuiging ontstaan dat controle, hardheid en krachtig overkomen de enige manier is om te overleven.
Vluchten
Wanneer je in vluchtgedrag schiet dan heb je het doel om gevaar te ontlopen. Dit kan letterlijk fysiek vluchten zijn, dus echt de ruimte verlaten en ergens van weglopen. Maar ook mentaal kun je vluchten, bijvoorbeeld door alsmaar hard te werken, jezelf verdoven door middelen, maar ook door social media, binge-watching op Netflix (of elders). We kunnen vluchten in sport, in opleidingen, in reizen… in deze maatschappij zijn er tal van mogelijkheden om situaties te ontlopen die je wellicht zou moeten aankijken.
Wanneer je opgroeit in een stressvolle omgeving waar confrontaties onveilig waren, waar veel ruzie was, waar geen reparatiewerk gedaan werd na een conflict, dan heb je waarschijnlijk geleerd om je terug te trekken zodat je het geschreeuw niet hoefde te horen, of de angst niet hoefde te voelen, of de onrust van wanneer het moment aanbreekt dat de ‘bom gaat barsten’. Je hebt geleerd om op eieren te lopen en sensitief te zijn voor de sfeer. Het kan ook betekenen dat je letterlijk het huis ontvluchtte.
In het dagelijks leven als volwassene is het je tweede natuur geworden om alsmaar bezig te zijn. Ken je de collega’s die zeggen ‘Laat mij maar, ik kan toch niet stilzitten!’? Constant op zoek naar afleiding (en dat kan heel subtiel zijn zoals een podcast luisteren terwijl je met de hond wandelt), multitasking en ‘druk, druk, druk’. Er is een overtuiging ontstaan dat rust nemen en stilzitten gevaarlijk is omdat er dan de ruimte ontstaat om met die innerlijke onrust geconfronteerd te worden.
Verlammen
Het brein werkt zo dat wanneer vechten of vluchten niet mogelijk is, dan ontloop je gevaar door te verlammen. Je kunt je dan emotioneel verdoofd voelen, losgekoppeld van de mensen om je heen en je omgeving, of vastzitten in besluiteloosheid en niet weten.
Wanneer je opgroeit in een omgeving waarin je je machteloos voelt; je voelde je onveilig, en je had geen mogelijkheid om te vluchten of te vechten. Je kunt fysiek niet weglopen en dus heb je geleerd dat je het minst gevaar liep door je klein te maken en onzichtbaar te zijn. Dat leverde de minste problemen op. Uit verbinding met je omgeving door in je fantasiewereld te leven op jouw kamertje, door geen initiatief te nemen en door het vermijden van verantwoordelijkheden.
In het dagelijks leven als volwassene heb je het gevoel dat je vastzit in het leven, dat je geen kant op kunt, dat je geen grip hebt op jouw leven. Je merkt dat je uitstelgedrag toont, je hakt geen knopen door en je vindt het lastig om jouw doelen te halen. Er is een overtuiging ontstaan dat actie gevaarlijk is en dat het veiliger is om niets te doen of onzichtbaar te blijven.
Vrede bewaren
Wanneer je een fawn-reactie (onderdanigheid) als voorkeursreactie hebt, dan cijfer je jezelf weg om anderen tevreden te houden, zelfs wanneer het voor jou schadelijk is.
Wanneer je opgroeit in een omgeving waarin je als kind hebt geleerd dat jouw behoeften minder belangrijk waren dan die van anderen. Liefde, erkenning en goedkeuring werden gegeven wanneer je je ‘goed gedroeg’, wat inhield dat je gehoorzaam was en je gedroeg naar de wensen en opdrachten van jouw ouders/verzorgers. Je hebt geleerd dat je niet tegen autoriteitsfiguren ingaat, je hebt gevoelens van boosheid of protest niet mogen tonen en je hebt geleerd dat je vooral naar de ander moet luisteren.
In het dagelijks leven als volwassene maakt dit jou een ontzettend empathisch persoon die zich haarfijn kan inleven en invoelen in de ander. Echter, waar ben jij in dit verhaal? Je bent de verbinding met jouw behoeften kwijt, je danst naar de pijpen van de ander, durft geen confrontaties aan te gaan waardoor je jezelf niet uitspreekt en leeft voortdurend in angst voor afwijzing. Er is een overtuiging ontstaan dat geaccepteerd worden door de ander cruciaal is voor jouw veiligheid, om erbij te horen en ertoe te doen.
Van Overleven naar Leven
Deze overlevingsstrategieën waren ooit essentieel om met gevaarlijke of stressvolle situaties om te gaan, vanuit een kinderbrein en, zoals je hebt kunnen lezen, zijn ze in het volwassen leven nogal beperkend.
Afbeelding kunstenaar Erback